Epiktetos Kimdir? Kölelikten Filozofluğa Uzanan Özgürlük Yolu

Zincire Vurulmuş Bir Bedende Özgür Bir Zihin: Kölelikten Filozofluğa Epiktetos'un Hikayesi

Tarih MS 50. Yer, bugünkü Türkiye sınırları içinde kalan Hierapolis (Pamukkale). Bir köle kadın, bir erkek çocuğu dünyaya getirir. Çocuğa bir isim bile verilmez. Ona sadece statüsünü belirten ve Yunanca 'Satın Alınmış / Edinilmiş' anlamına gelen Epiktetos (Epictetus) diye seslenirler.

O çocuk büyüdüğünde, bedenindeki zincirlere ve sakat bacağına rağmen, zihnini o kadar özgürleştirecektir ki; öğretileri Roma İmparatoru Marcus Aurelius'a rehberlik edecek, Vietnam Savaşı'nda esir düşen askerlere dayanma gücü verecek ve 2000 yıl sonra modern psikoterapinin temellerini atacaktır. İşte 'mutluluk, özgür olmaktır; özgürlük ise korkusuzluktur' diyen Epiktetos'un sarsıcı yaşam öyküsü.

Sakat Bir Bacak, Çelik Gibi Bir İrade

Epiktetos, gençliğinde Roma'ya götürüldü ve İmparator Neron'un sekreteri Epaphroditus'a satıldı. Efendisi zalim bir adamdı. Efsaneye göre, bir gün efendisi Epiktetos'un bacağını işkence olsun diye bükmeye başladı. Epiktetos sakin bir sesle, 'Efendim, biraz daha bükerseniz kırılacak' dedi. Efendisi bükmeye devam etti ve bacak kırıldı. Epiktetos, yüz ifadesini bile değiştirmeden, acı içinde ama sükunetle şöyle dedi: 'Gördünüz mü? Kırılacağını söylemiştim.'

Bu olay (gerçek veya efsane olsun), onun felsefesinin özünü oluşturur: Bedeninize her şeyi yapabilirler, bacağınızı kırabilirler ama iradenizi ve zihninizi siz izin vermedikçe kimse kıramaz. Bu sakatlık, hayatı boyunca onunla kaldı ama o bunu bir engel olarak değil, karakterini sınayan bir 'eğitmen' olarak gördü.

Özgürlük ve Sürgün: 'Filozof Okulu'

Epiktetos, köle olmasına rağmen dönemin ünlü Stoacı hocası Musonius Rufus'tan ders alma şansı buldu. Zekasıyla parlayan Epiktetos, Neron'un ölümünden sonra azat edildi ve özgürlüğüne kavuştu. Artık Roma sokaklarında bilgelik anlatan, saygı duyulan bir adamdı.

Ancak İmparator Domitianus, filozofların 'devlet için tehlikeli' olduğunu düşünerek MS 93 yılında tüm filozofları İtalya'dan sürgün etti. Epiktetos, Yunanistan'ın kuzeybatısındaki Nikopolis şehrine yerleşti ve orada kendi okulunu kurdu. Bu okul kısa sürede o kadar ünlendi ki, Roma'nın en soylu aileleri, senatörler ve geleceğin imparatorları (Hadrianus gibi) bu 'eski köleyi' dinlemek için yollara düştü.

Yazılmamış Kitaplar: 'Söylevler' ve 'El Kitabı'

Tıpkı Sokrates gibi, Epiktetos da kendi eliyle hiçbir şey yazmadı. Biz onun düşüncelerini, derslerini hararetle dinleyen öğrencisi Arrianus (Flavius Arrianus) sayesinde biliyoruz. Arrianus, hocasının anlattıklarını kelimesi kelimesine not alarak iki büyük eser derledi:

Söylevler (Diatribai): Epiktetos'un derslerdeki konuşmalarını içeren geniş kapsamlı eser.

Enchiridion (El Kitabı): Söylevlerin özeti niteliğinde, Stoacı yaşamın pratik kurallarını içeren kısa bir rehber.

Bu kitaplar, akademik felsefe kitapları değildir. Nasıl yaşanacağını, öfkenin nasıl kontrol edileceğini ve ölüm korkusunun nasıl yenileceğini anlatan birer 'yaşam reçetesi'dir.

Hayat Bir Tiyatro Sahnesidir

Epiktetos'un en ünlü metaforlarından biri 'Tiyatro Sahnesi'dir. Ona göre hayat, senaryosunu Tanrı'nın (veya Doğanın) yazdığı bir oyundur.

'Unutma ki sen, yazarın belirlediği bir oyunda aktörsün. Eğer yazar oyunun kısa olmasını istiyorsa kısa, uzun olmasını istiyorsa uzundur. Eğer senin bir dilenciyi oynamanı istiyorsa, onu da hakkıyla oynamalısın; bir topalı, bir kralı veya sıradan bir adamı da... Rolü seçmek senin elinde değildir; senin görevin verilen rolü en iyi şekilde oynamaktır.'

Bu bakış açısı, insanın başına gelen felaketleri (hastalık, fakirlik, sakatlık) kişiselleştirmemesini, sadece rolünün gereğini yapıp sahneden inmesini öğütler.

James Stockdale ve Modern Psikolojiye Etkisi

Epiktetos'un bilgeliği sadece antik çağda kalmadı. Vietnam Savaşı'nda uçağı düşürülen ve 7 yıl boyunca hücre hapsinde işkence gören ABD'li pilot James Stockdale, hayatta kalmasını Epiktetos'a borçlu olduğunu söylemiştir. Uçağı vurulup paraşütle atladığında kendi kendine şöyle demiştir: 'Kokpiti terk ediyorum, şimdi Epiktetos'un dünyasına giriyorum.' Bacakları kırıldığında, aç bırakıldığında hep Epiktetos'un 'Neyi kontrol edebilirim?' sorusunu sormuş ve zihnini düşmanına teslim etmemiştir.

Ayrıca günümüzde depresyon ve anksiyete tedavisinde en etkili yöntem olan Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT), doğrudan Epiktetos'un 'İnsanları olaylar değil, o olaylara yükledikleri anlamlar üzer' ilkesine dayanır.

O, zincirlerini kıran bir köle olarak, 2000 yıl sonra bile modern insanın zihnindeki görünmez zincirleri kırmaya devam etmektedir.