Frankfurt Okulu Nedir? Frankfurt Okulu Toplumu Nasıl Okudu?

1923'te Almanya'da kurulan, Nazizm'den kaçarak ABD'ye sığınan ve orada 'Amerikan Rüyası'nın ardındaki kabusu gören bir grup entelektüel, sosyal bilimleri kökünden değiştirdi. Marksizm ile Psikanalizi harmanlayan, 'Kültür Endüstrisi' kavramıyla bugünkü medya düzenini 80 yıl önceden haber veren Frankfurt Okulu'nun derinlikli analizi...

Birinci Dünya Savaşı sonrası Avrupa'da yaşanan hayal kırıklığı ve yükselen faşizm dalgası, klasik Marksist teorinin bazı sorulara cevap veremediğini gösteriyordu: İşçi sınıfı neden devrim yapmıyordu? Kitleler neden kendi çıkarlarına aykırı olan otoriter rejimleri (Nazizm gibi) arzuluyordu? Felix Weil'in finansal desteğiyle Frankfurt'ta kurulan Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü (Institut für Sozialforschung), işte bu sorulara yanıt aramak için yola çıktı.

Teorik Temel: Marx ve Freud'un Sentezi

Frankfurt Okulu, o güne kadar birbirine uzak duran iki dev teoriyi, Karl Marx'ın ekonomi politiğini ve Sigmund Freud'un psikanalizini birleştirdi. Okulun üyeleri, toplumu sadece ekonomik altyapı (üretim ilişkileri) ile açıklamanın yetersiz olduğunu savundu.

Buna göre, kapitalizm sadece ekonomik bir sömürü düzeni değil, aynı zamanda bireylerin bilinçdışını şekillendiren psikolojik bir süreçti. Erich Fromm gibi düşünürler, bu noktada devreye girerek toplumsal karakter ve otorite arasındaki ilişkiyi inceledi. Okulun temel tezi şuydu: Sistem, bireylerin ruhsal yapılarına sızarak onları itaatkâr özneler haline getiriyordu.

Akıl Tutulması ve Aydınlanmanın Diyalektiği

Okulun entelektüel zirvesi, Max Horkheimer ve Theodor W. Adorno'nun ABD sürgününde kaleme aldıkları Aydınlanmanın Diyalektiği (1944) eseriyle yaşandı. İkilinin temel iddiası sarsıcıydı: Batı medeniyetinin kurtarıcısı olarak görülen 'Aydınlanma' ve 'Akıl', özgürlük getirmek yerine yeni bir tahakküm biçimi yaratmıştı.

Adorno ve Horkheimer'a göre, doğayı kontrol altına almak için kullanılan 'araçsal akıl', zamanla insanı kontrol altına alan bir mekanizmaya dönüştü. Auschwitz'deki gaz odaları ile Ford fabrikasındaki üretim bandı, aynı rasyonel aklın, yani 'verimlilik' ve 'teknik hakimiyet' arzusunun birer sonucuydu. Bu, medeniyetin barbarlığa geri dönüşüydü.

Kitlelerin Afyonu: Kültür Endüstrisi

Okulun medya ve iletişim çalışmalarına en büyük mirası 'Kültür Endüstrisi' kavramıdır. Düşünürler, 'kitle kültürü' terimi yerine bilinçli olarak 'kültür endüstrisi'ni kullandılar; çünkü kültürün kitleler tarafından kendiliğinden üretilmediğini, yukarıdan aşağıya endüstriyel bir meta olarak dayatıldığını savunuyorlardı.

Bu bağlamda öne çıkan üç temel eleştiri şunlardır:

Standartlaşma: Hollywood filmlerinden pop şarkılarına kadar her şey formülizedir. Tüketiciye 'yeni' diye sunulan her şey, aslında eskinin cilalanmış halidir.

Sözde Bireyselleşme: Sistem, bireye 'seçme özgürlüğü' varmış gibi hissettirir ancak seçenekler (A markası veya B markası) aslında aynıdır. Farklılık sadece nüanstadır.

Pasifikasyon: Eğlence, iş hayatının yorgunluğunu unutturmak ve bireyi yeniden çalışmaya hazırlamak için vardır. Adorno'nun deyimiyle; 'Eğlenmek, kabul etmektir.'

Walter Benjamin ve 'Hale'nin Yitimi

Okulun çeperinde yer alan ancak fikirleriyle merkeze damga vuran Walter Benjamin, Tekniğin Olanaklarıyla Yeniden Üretilebildiği Çağda Sanat Yapıtı makalesiyle tartışmaya farklı bir boyut kattı. Benjamin, sanat eserinin 'biricikliği' ve 'mekan ve zamana bağlılığı' anlamına gelen 'Hale' (Aura) kavramının, fotoğraf ve sinema gibi teknolojik çoğaltma araçlarıyla yok olduğunu savundu.

Benjamin'e göre bu durum, sanatın ritüel değerini kaybetmesine neden olsa da, aynı zamanda sanatın politize olması ve kitlelere ulaşması için bir fırsattı. Ancak Adorno, Benjamin'in bu iyimserliğini paylaşmadı ve kitle kültürünün manipülatif gücüne daha fazla vurgu yaptı.

Tek Boyutlu Toplum ve Muhalefetin Sonu

1960'ların öğrenci hareketlerinin başucu kitabı haline gelen Tek Boyutlu İnsan'da Herbert Marcuse, ileri endüstriyel toplumların eleştirisini yaptı. Marcuse'ye göre sistem, muhalefeti yok etmiyordu; onu 'içeriyordu'.

İşçi sınıfı, buzdolabı ve televizyon gibi tüketim mallarıyla sisteme entegre edilmişti. Devrimci potansiyel sönümlenmiş, birey 'tek boyutlu' düşünmeye (sistemin rasyonelliği içinde kalmaya) mahkum edilmişti. Sanat ve cinsellik gibi özgürleştirici alanlar bile ticarileştirilerek 'baskıcı hoşgörü' (repressive desublimation) yoluyla sistemin devamlılığına hizmet eder hale getirilmişti.

Eleştirel Teorinin Bugünü

Frankfurt Okulu'nun birinci kuşağı karamsar bir tablo çizse de, analizleri bugün dijital kapitalizmi, sosyal medya algoritmalarını ve tüketim toplumunu anlamak için hala en güçlü araçları sunmaktadır. Okulun mirası, Jürgen Habermas ve Axel Honneth gibi ikinci ve üçüncü kuşak düşünürlerle evrilerek devam etmektedir.