Son Zamanlarda Sıklıkla Karşımıza Çıkan 'Gaslighting' Nedir?

'Gaslighting' terimi, İngiliz oyun yazarı Patrick Hamilton'ın 1938 tarihli Gas Light adlı oyunundan geliyor. Oyun, Victoria dönemi Londra'sında geçen bir evlilik hikâyesiyle; koca, karısını yavaş yavaş kendi algısına, hafızasına ve aklına dair şüpheye düşürmeye çalışıyor. Oyun 1940'ta İngiltere'de, 1944'te USA'da filme de uyarlanmıştı.
Akademik kaynaklara göre gaslighting, bir kişiye ya da seçilmiş gruba karşı, onların hafızasına, algısına ve gerçeklik duyusuna dair süreklilik arz eden bir şüphe uyandırma, onları kendi duygu, düşünce ve algıları üzerinde güvensiz hâle getirme sürecidir.

Gaslighting'in Temel Taktikleri

Araştırmalar, gaslighting'in çeşitli yöntemlerle yürütüldüğünü ortaya koyuyor. Öne çıkan taktikler arasında:

• Gerçeklik manipülasyonu: Olayların farklı anlatılması, kişinin algısının sürekli çelişkiye düşürülmesi.
• İnkar ve çelişkiler yaratma: İlgili kişi söylediklerini inkâr eder, olayları farklı yönlerden sunar.
• Algı gücünü kullanma / güç eşitsizliği: Gaslighter (manipülatör), avantajlı konumdan hareketle mağdurun gerçeklik bilgisini zayıflatır.
• Sosyal izolasyon / destek kaynaklarının zayıflatılması: Mağdurun güvenli geri bildirim alabileceği kişilerin etkisinin azaltılması.

Nerelerde Görülüyor? Kişisel, Kurumsal, Politik!

Gaslighting artık sadece özel ilişkilerle sınırlı değil; modern toplumun farklı düzeylerinde karşımıza çıkıyor:

• Yakın ilişkiler ve ev içi şiddet bağlamında: Manipülatör partner, diğerini 'çok duygusal' ya da 'aşırı hassas' olmakla suçlayarak kendi davranışını maskeleyebilir.
• İş yaşamı ve kurumsal ortam: Üst düzey yöneticiler ya da ekip içi kişiler, bireyi kendi algısına dair şüpheye düşürerek kontrolü ellerinde tutabilirler.
• Medya, politika ve toplumsal alanda: Bilgi çağında, geniş kitleleri yönlendirmek için gerçeklik algısına yönelik manipülasyon teknikleri kullanılabiliyor.

Etkileri ve Uyarı İşaretleri

Gaslighting mağdurunda görülebilecek etkiler şunlardır:

• Kendi algı, hafıza ve kararlarına güven kaybı.
• Duygusal sıkıntı, izolasyon, düşük özgüven.
• Uzun vadede psikolojik ve fizyolojik sağlık sorunları: depresyon, kaygı, hatta bazı durumlarda bedensel rahatsızlıklar.

Uyarı işaretleri arasında şunlar yer alabilir: 'Sürekli sen yanlışsın', 'Ben öyle söylemedim', 'Sanırım seninle ilgili bir problem var' gibi ifadelere sık rastlanması; mağdurun çevresine uzaklaştırılması ya da kendi algısını sürekli sorgulaması.

Ne Yapılabilir?

Gaslighting ile karşı karşıya olduğunu düşünen kişiler için bazı adımlar aşağıda:

• Durumu fark etmek: Kendi algısını ve hislerini değerlendirmek, sürekli şüphe haliyle yaşayıp yaşamadığınızı gözlemlemek.
• Güvenilir kişilerle durumu paylaşmak: Bağımsız görüş ve destek almak, 'ben mi yanlış düşünüyorum?' sorusunun tek başına dolaşmasından çıkmak için önemli.
• Sınırlar koymak ve profesyonel destek aramak: Psikolojik danışmanlık, terapi ya da kurumsal ortamda konunun ele alınması.
• Kendi gerçekliğinizi belgelemek: Yazılı tutanak, tarih, olayın bağlamı gibi kayıtlar ileride referans olabilir.

Gaslighting, adı itibarıyla 'gaz ışığını' incitmek üzere kurulan bir manipülasyon tekniğini çağrıştırıyor. Ancak günümüzde bu, çok daha geniş ve nüanslı bir biçimde karşımıza çıkıyor: bireylerin gerçekliğini, algısını ve hafızasını sistematik olarak zayıflatmayı hedef alan bir güç aracı. Bilimsel literatür, bu mekanizmanın psikolojik olduğu kadar sosyolojik ve epistemik (bilgi ile ilgili) yönlerini de ortaya koyuyor.

Modern çağda bilgiye erişimin artması, aynı zamanda manipülasyon biçimlerinin de çeşitlenmesine yol açtı. Bu nedenle gaslighting'i yalnızca 'kişisel sorun' olarak değil, toplumsal ve kurumsal bir sorun olarak görmek gerekiyor. Bu sessiz manipülasyon, fark edildiğinde dönüşebilir; ama fark edilmediğinde mağdurun yalnızca duygusal değil, bilişsel ve sosyal bütünlüğü de zarar görebilir.